مرمت قلعه منوجان با مشارکت اداره کل میراث‌فرهنگی استان کرمان و شرکت معدنی گهرزمین

به گزارش میراث هلیل، از سال 1396 با مشارکت شرکت سنگ آهن گهرزمین و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان، مرمت قلعه تاریخی شهرستان منوجان، آغاز شده است. مرمت قلعه منوجان یکی از بزرگترین پروژه های اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان است. پنج سال از آن روزی که خبر آغاز مرمت قلعۀ تاریخی منوجان منتشر شد می‌گذرد و در پی کاوش‌های باستان‌شناسی که نادر علیدادی‌سلیمانی باستان شناس جنوب کرمانی و همراهانش انجام داده‌اند، این قلعه دیگر ناشناخته نیست. قلعه‌ای که در جنوبی‌ترین نقطۀ استان کرمان واقع شده و بیش از 400 کیلومتر از مرکز استان فاصله دارد.

قلعه منوجان در ادوار مختلف تاریخی فعال بوده

دکتر علیدادی‌سلیمانی، باستان‌شناس و سرپرست پروژۀ مرمت قلعه تاریخی منوجان می‌گوید: پس از یک فصل کاوش‌ باستان‌شناسی در درون حصار، تا حدودی به قدیمی‌ترین استقرارهای قلعه دست یافته‌اند که از آن جمله چند قطعه سفال دورۀ ساسانی است. به گفتۀ وی، استقرارها و فضاهای معماری و اشیا و آثاری که از آن به دست آمده نشان می‌دهد که قلعه‌ای که بنیان آن پیش از این ریخته شده بوده، در سدۀ چهارم هجری بسیار پررونق بوده است که دلیل عمدۀ آن نیز به قرارگیری منوجان بر سر راه تجاری هرمز برمی‌گردد.وی با بیان اینکه آثار و مدارک بسیار ارزنده‌ای از وجود کارگاه‌های صنعتی از جمله شیشه‌گری، فلزکاری، سفالگری و جواهرسازی نیز در قلعه یافتیم، با تداوم کاوش‌ها در لایه‌های بالایی به این نتیجه رسیدیم که در این قلعه می‌توان آثار و شواهدی از تمامی ادوار اسلامی اعم از سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفویه و حتی بعد از صفویه را ببینیم. علیدادی‌سلیمانی یادآور شد: این قلعه در ادوار مختلف فراز و فرودهایی داشته و در دوران صفویه، بیش‌ترین جمعیت را به خود دیده است. وی با شرح مختصری از آنچه که برای مرمت این قلعه انجام داده‌اند، گفت که اگر پروژه بی‌وقفه ادامه یابد، تا پنج سال دیگر قلعه آمادۀ بازدید گردشگران خواهد بود.

وی سپس توضیح داد: «پیش از کاوش‌های باستان‌شناسی هیچ شناختی از قلعه نداشتیم تا اینکه سال 96 و با حمایت معین اقتصادی شهرستان منوجان که شرکت سنگ‌آهن گهرزمین است، پروژۀ مطالعه و مرمت و احیای قلعه شروع شد که کاری بزرگ و ارزنده در جنوب استان است».وی ادامه داد: «در سال 96 کار بسیار ارزنده‌‌‌ای را شروع کردیم که خاکبرداری حصار قلعه و زدودن آوار چند صد ساله از آن بود. دور تا دور حصار را گشتیم و آوار چند صد ساله را از آن زدودیم و تا آخرین رج حصار و برج و باروها پیش رفتیم تا اینکه سرانجام به پِی حصار رسیدیم؛ چرا که در فاز بعدی که مرمت بود، نیاز داشتیم به چگونگی استحکام‌بخشی قلعه دست پیدا کنیم».وی توضیح داد: «همزمان با خاکبرداری، کاوش‌های باستان‌شناسی درون حصار قلعه را نیز از سر گرفتیم. با یک فصل کاوش که حدود دو تا سه ماه طول کشید، شناخت ما از قلعه بسیار بیش‌تر از گذشته شد به گونه‌ای که تا حدودی به قدیمی‌ترین استقرارهای قلعه دست پیدا کردیم که از آن جمله می‌توانم به چند قطعه سفال دورۀ ساسانی اشاره کنم. اما آنچه که از استقرارهای اولیۀ قلعه سراغ داریم می‌توانم به استقرارهای سدۀ چهارم هجری اشاره کنم که هم فضاهای معماری، و هم اشیا و آثاری از آن به دست آمده است و شک نداریم بنیان قلعه‌ای که پیش از این ریخته شده بود، در سدۀ چهارم هجری بسیار پررونق بوده است و منوجان نه‌تنها یک شهرک بین‌راهی بلکه شهری بوده که در کنار کشاورزی بسیار گسترده که منابع به آن اشاره کرده‌اند، کارگاه‌های صنعتی نیز داشته و شواهد و آثار و مدارک بسیار ارزنده‌ای از وجود کارگاه‌های صنعتی از جمله شیشه‌گری، فلزکاری، سفالگری و جواهرسازی در آن، در اختیار داریم. وی افزود: «با تداوم کاوش‌ها در لایه‌های بالایی به این دست پیدا کردیم که نه فقط چند لایه بلکه تمامی ادوار اسلامی را درون این قلعه می‌توانیم داشته باشیم و از دوران سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفویه و حتی بعد از صفویه آثار و شواهد را می‌بینیم. وی اضافه کرد: «بنابراین می‌توان گفت که قلعه در جنوبی‌ترین نقطۀ استان و مرکزی است که می‌توان در آن تمامی ادوار اسلامی را سراغ بگیریم. علیدادی‌سلیمانی با بیان اینکه این قلعه در ادوار مختلف فراز و فرودهایی داشته است، اظهار کرد: مثلا در دوران صفویه، قلعه بیش‌ترین جمعیت را به خود دیده است. وی ادامه داد: «یکی از دوره‌های خلاء که در سدۀ هفتم تا نهم هجری در بسیاری از محوطه‌های کرمان دیده می‌شود را در این قلعه به خوبی سراغ داریم و می‌توان گفت که به‌طور سلسله‌وار تمامی ادوار اسلامی را در بر دارد.

مرمت قلعه کار آسانی نیست

این باستان‌شناس در ادامه گفت: بعد از فاز پژوهش و باستان‌شناسی که البته هنوز بسیار جای کار دارد، در سال 98 به سراغ کار مرمت رفتیم و با تامین اعتبار و مصالحی که می‌تواند با آنچه پیش از این در قلعه به کار رفته بود همگن باشد؛ کار مرمت را آغاز کردیم. وی افزود: بخشی از مرمت برج بزرگ جنوب‌شرقی و سراسر حصار جنوبی را انجام دادیم و اکنون سرگرم مرمت و احیای حصار غربی هستیم.

به دلیل دوری منوجان از مرکز استان تامین مصالح و استادکار دشوار بود

وی در پاسخ به این پرسش که در جریان پروژه با چه چالش‌هایی مواجه بوده‌اند؟ توضیح داد: منوجان دور از مرکز استان است و به همین نسبت تامین مصالح، نیروی انسانی، استادکار یا معمار بسیار دشوار بوده است و از ابتدای پروژه، با چنین مشکلاتی روبه‌رو بودیم. در طول کار نیز با آسیب‌هایی مواجه بودیم. با توجه به نوع سازۀ قلعه که عمدتا خشت و گِل و اندود کاهگل است و از آنجا که باران‌های جنوب بسیار سیل‌آسا و کاملا متفاوت با مناطق سردسیر ایران است، صدمات بسیاری به کارگاه‌های ما وارد می‌شد اما به مرور تجربه حاصل شد که به چه صورت عمل کنیم تا کم‌ترین آسیب را متحمل شویم. علیدادی‌سلیمانی ادامه داد: یکی دیگر از مشکلات کار، تامین مصالح بود و همان‌طور که می‌دانید آجر سنتی از قم می‌آید. ضمن اینکه بخش قابل توجهی از پِی حصار تا ارتفاع چشمگیری حدود چهار متر و در برخی موارد شش تا هشت متر با سنگ لاشه چیده شده بود. تامین این سنگ‌ها از بستر رودخانه یا دامنۀ ارتفاعات مشکلات خود را دارد. وی اظهار کرد: با این وجود کارگاه‌ها رونق گرفت و هیچ‌یک از مشکلات نتوانست ما را از پای دربیاورد؛ به این دلیل که بسیار خوشحال و خرسند بوده‌ام که فرصتی برای احیا و پژوهش و خدمت به یک اثر در دورترین نقطه از استان فراهم شده است. وی با بیان اینکه مرمت قلعه منوجان جزو پروژه‌های بزرگ میراث‌فرهنگی استان به شمار می‌رود، افزود: در گذشته، سهم قلعه از اعتبارات میراث‌فرهنگی بسیار اندک بود و با توجه به عظمت این بنا، کاری که انجام می‌شد، هیچ‌گاه نمودی نداشت ولی با اختصاص اعتبار از سوی شرکت گهرزمین، پژوهش‌هایی انجام شد و می‌توان گفت که 90 درصد خاکبرداری نیز صورت گرفته است و در حوزۀ مرمت نیز، با وجود مشکلاتی که وجود دارد، کار به خوبی پیش می‌رود.

کاوش ارگ حاکم‌نشین انجام نشد

در ادامه، وی در پاسخ به این پرسش که اولویت‌بندی و فازبندی پروژۀ مرمت قلعۀ منوجان چگونه انجام شده است؟ توضیح داد: لازم بود از همان ابتدا اولویت‌بندی را انجام دهیم. با کمک بخشی از نیروی انسانی کارگاه، بخش‌های مختلف حصار را از خارج و داخل پاکساری کردیم تا زمینۀ کار مرمت در فاز دوم فراهم شود. کار باستان‌شناسی نیز در بخش عامه‌نشین درون حصار و خارج از ارگ حاکم‌نشین صورت گرفت. تاکنون در بخش حاکم‌نشین که در بالاترین نقطۀ قلعه قرار دارد، نتوانستیم کار باستان‌شناسی انجام دهیم.

کارگاه‌های صنایع‌دستی اطراف قلعه دایر می‌شود

علیدادی سلیمانی افزود: در جریان این پروژه، نیم‌نگاهی به انتظارات مردم نیز داشتیم؛ مردم انتظار دارند بعد از گذشت پنج سال از کار مستمر، قلعه به نقطه‌ای رسیده باشد که برخی خواسته‌ها را برآورده کند. بنده بسیار امیدوارم که مرمت قلعه آن‌قدر ادامه یابد و به جایی برسد که سهمی در حوزۀ گردشگری در زندگی مردم داشته باشد. وی ادامه داد: مشاورانی که داریم و همواره همراه ما هستند که با کمک آن‌ها، طرحی برای ساماندهی پیرامون قلعه تهیه کردیم؛ همچنین، عرصه و حریم قلعه تهیه و برای تصویب ارسال شده است. وی با قدردانی از حمایت‌های هیات مدیره و مدیرعامل سابق و فعلی شرکت گهرزمین افزود: «کار بسیار ارزنده‌ای انجام شده و امیدوارم پشت ما را خالی نکنند تا بتوانیم کار مرمت قلعه را به سرانجام برسانیم. در حال تهیۀ طرح است تا به کمک شهرداری و شورای شهر، محوری تعریف و به گونه‌ای ساماندهی شود تا کارگاه‌های صنایع‌دستی پیرامون قلعه شکل بگیرد و مردم اقتصاد گردشگری را که پیش از این تعریفی در منوجان نداشت، لمس کنند. وی یادآور شد: در حال تهیۀ طرحی هستیم تا کارگاه‌های هنرهای دستی منوجان از جمله سوزن‌دوزی و حصیربافی و سفالگری و چرم‌دوزی را در یک محور دایر کنیم. وی اضافه کرد: خیلی امیدوارم تا به جایی برسیم که قلعه‌ای با چنین پیشینۀ تاریخی که مردم منوجان همیشه به آن افتخار می‌کنند با رونق گردشگری در اقتصاد خانوارها نقش‌آفرینی کند.

با کار مستمر پروژه تا 5 سال دیگر آماده پذیرش گردشگران است

علیدادی‌سلیمانی در پاسخ به این سوال که تا چه زمانی پروژۀ مرمت تمام می‌شود؟ گفت: «اگر کار مستمر انجام شود تا پنج سال آینده، قلعه به جایی می‌رسد که بتواند آمادۀ پذیرش گردشگران و بازدیدکنندگان باشد.

منابع و سرمایه های یک شرکت معدنی در حوزه فرهنگ و تمدن و تاریخ ایران اتفاق خیلی خوبی است

علیدادی‌سلیمانی بیان کرد: بخشی از مشکلات را پشت سر گذاشتیم و تجربۀ زیادی هم کسب کردیم. تجربۀ استفاده از منابع و سرمایه‌های یک شرکت صنعتی و معدنی، در حوزۀ فرهنگ و تمدن و تاریخ ایران آن هم در شهرستانی که خارج از حوزۀ آن شرکت است، اتفاق خیلی خوبی بوده است و امیدوارم که این اتفاق در سایر ابنیۀ تاریخی استان نیز تکرار شود.